استاد ناصر باقری بیدهندی

گروه معارف ـ معرفی حضرت زینب(س) در مجالس سوگواری ایام محرم به ابعاد خاصی از زندگی و شخصیت ایشان منحصر و محدود شده است و این مسأله با توجه به مقام بلند حضرت زینب(س) در توحید و تسلیم و رضا و بهره‌ای که می‌توانیم از رهگذر تفکر در نگاه ایشان به مسائل زندگی ببریم، محرومیت کمی نیست، «خصائص زینبیه» فرصت خوبی برای جبران این نگاه‌های محدود و این بهره‌های ناقص در شناخت خواهر حضرت سیدالشهدا(ع) است.
به گزارش ایکنا از خوزستان، با توجه به نقش برجسته حضرت زینب(س) و تأثیرگذاری ایشان در عرصه عاشورا و پس از آن، آثاری که در معرفی ایشان وجود دارد، از موضوع عاشورا و توجه به نهضت حضرت سیدالشهدا(ع) خالی نیست. یکی از آثاری  که در معرفی شخصیت حضرت زینب کبری(س) نوشته شده کتابی به نام «خصائص زینبیه» است که نویسنده آن سید نورالدین جزایری از علمای استان خوزستان است و به همین مناسبت این شخصیت علمی و اثر او در زمره مؤلفان عاشورایی خوزستان معرفی می شود. 

سید نورالدین جزایری از جمله علما و فضلای قرن چهاردهم هجری است که در سیزدهم رجب سال ۱۳۱۳ یعنی در ۱۲۷ سال گذشته در شهر شوشتر چشم به جهان گشود. در مقدمه «خصائص زینبیه» در معرفی اساتید این چهره علمی نوشته شده است: سید نورالدین چهره علمی خویش را مرهون پدر بزرگوارش هم بود که عالمی عامل و فاضلی کامل هم بوده است.

سید پس از یازده سال که از عمر شریفش در شوشتر گذشته بود، به همراه تمام اعضای خاندان خود به نجف اشرف هجرت کرد و دوره دوم زندگی‌اش را در محضر اساتید فن آغاز کرد، و بعد از طی مقدمات  از محضر زبدگان عصر خویش در دوره خارج بهره‌مند شد و به مقام عالی اجتهاد دست یافت. آیت‌الله ابوالحسن اصفهانی و آیت‌الله ضیاءالدین عراقی از جمله اساتید او در دوره خارج بوده‌اند.

سید نورالدین بعد از دریافت اجازات به ایران بازگشت و مدتی در اهواز و پس از آن در شوشتر- زادگاهش- به اقامه جماعت و برپایی منبر و ترویج دین و ارشاد مردم پرداخت.

وی بار دیگر به عراق و عتبات عالیات هجرت کرد و در کربلا و جوار حرم حضرت سیدالشهدا(ع) معتکف شد و سرانجام در ۲۳ جمادی‌الاول سال ۱۳۸۴ هجری (۵۰ سال قبل) در سن ۷۱ سالگی دعوت حق را لبیک گفت و پیکر شریفش در جوار امام حسین(ع)، به خاک سپرده شد.

«خصائص زینبیه»؛ معروف‌ترین کتاب سید نورالدین جزایری
«خصائص زینبیه» معروف‌ترین کتاب سید نورالدین جزایری است که آن را در اهواز و به زبان فارسی می‌نویسد. این کتاب در نجف اشرف چاپ و بعدها به سبب توجه علما و دیگر طبقات مردم، بارها در ایران و هند به چاپ رسید و به تعدادی از زبان‌های رایج دنیا نیز برگردانده شد.

محقق این کتاب؛ ناصر باقری بیدهندی در مقدمه الخصائص می‌نویسد:«نکته دیگری که سید را وادار به تحریر به خصوصیات حضرت زینب(س) نمود، مشاهده مطالب ناصحیح و غلط در کتاب‌های مقتل بود. ... روی همین اساس و نیز برای آن که روآوری مردم خصوصاً اهل منبر به کتاب‌های معتبر زیاد شود و در آنان انگیزه روگردانی از کتاب‌های مجهول‌الحال و ضعیف فزونی گیرد، الخصایص را به رؤیت مراجع و استوانه‌های علم و تحقیق عصر خویش چون آقا سید ابوالحسن اصفهانی و آقا ضیاءالدین عراقی و جز ایشان درآورده و تقریظات آنان را در ابتدای الخصایص مندرج کرده است».

«خصائص زینبیه» با تقریظ تنی چند از علمای نجف شروع می‌شود
همانطور که محقق در مقدمه کتاب نوشته است «خصائص زینبیه» با تقریظ تنی چند از علمای نجف شروع می‌شود که یکی از آنان آیت‌الله سید ابوالحسن اصفهانی است؛ او در تقریظ خود می‌نویسد: «این کتاب کاشف کثرت تتبع و وفور اطلاعات مؤلف» است. کتاب با چهار مقدمه آغاز می‌شود که در آنها به تبیین کمال وجودی حضرت زینب(س) می‌پردازد و در ابتدای آن تصریح می‌کند که در این دوران مقاتل زیادی نوشته شده و «اخبار بدون تحقیق در سند»، در آنها ضبط شده است و این یکی از انگیزه‌های سیدنورالدین جزایری در نوشتن این اثر است.

او در مقدمه دوم بیان می‌کند حضرت زینب(س) از جمله زنانی است که وادی کمال را به سر حدّ کمال طی کرد و به غایت مجد و بزرگواری رسید. پس از آن ۳۹ خصیصه برای حضرت زینب(س) ذکر می‌کند؛ در خصیصه اول و دوم امتیازات راجع به ولادت حضرت زینب(س)، تشخیص زمان ولادت و اسامی و کنیه‌های حضرت ذکر می‌کند.

ادامه کتاب شرح و توضیح القاب حضرت زینب(س) است که شامل:

صدیقه‌الصغری، العصمه‌الصغری، ولیّه‌الله العظمی، ناموس الکبری، الرّاضیه بالقدر و القضاء، امنیه‌الله، عالمه غیر معلّمه، فهمه غیر مفهّمه، محبوبه المصطفی، قرّه عین المرتضی، نائبه الزهرا، شقیقه الحسن المجتبی، شریکه الحسین سیّدالشّهدا، زاهده، فاضله، عاقله، کامله، عامله، عابده، محدثه، مخبره موثقه، کعبه الرّزایا، مظلومه وحیده، عقیله القریش، الباکیه الفصیحه و البلیغه و الشّجاعه، عقیله خدرالرساله، رضیعه ثدی الولایه، روحی و ارواح العالمین فداها.

انگیزه‌ای که در ابتدای کتاب از نوشتن آن ذکر می‌شود
در ارتباط با انگیزه‌ای که در ابتدای کتاب از نوشتن آن ذکر می‌شود چه بسا منظور نویسنده آن باشد که تصویری که از حضرت زینب(س) در منابع ترسیم شده است، تصویری غیر مطابق با ایشان بوده، چنانکه در مجالس عامه مردم، غالب آنچه درباره ایشان به مردم منتقل می شود مصایبی است که به ایشان رسیده و کمتر درباره استقامت، بلندی مقام ایمان و زهد و تعقل و سایر کمالات حضرت سخنی به میان آورده می شود. 

از این رو سیدنورالدین جزایری در «خصائص زینبیه» به صفات و القابی در شخصیت حضرت زینب(س) پرداخته که تصویر کامل تری از ایشان ترسیم کند؛ صفاتی که امروز جامعه ما سخت به آنها نیازمند است؛ صفاتی مانند زاهده( ترک زینت و هوای نفس و محبت دنیا)، عاقله، موثقه(محل وثوق و اطمینان)، عابده، شجاعه(قوت قلب)و… . گرچه نیاز است، به تناسب نیازها و اقتضائات امروز جامعه این صفات قدری ملموس‌تر و با تتبع بیشتر در مصادیق آن در رفتار و زندگی حضرت به جامعه عرضه شود. 

البته نویسنده در ذیل برخی القاب به بیان نمودهایی از آن در زندگی حضرت به ویژه در کربلا می پردازد، برای مثال در ذیل لقب شجاعت، به ثبات و نیروی قلب حضرت زینب(س) در عصر عاشورا اشاره می‌کند که در مقابل لشکر دشمن که می خواستند حضرت سجاد(ع) را شهید کنند، چنان شجاعت به خرج می دهد تا ایشان را نجات داد و همچنین در مجلس ابن زیاد و شام. 

نگاه حضرت زینب(س) به کربلا صرفا از منظر سوگ نیست
بر خلاف آنچه در مجالس روضه تبلیغ می شود، نگاه حضرت زینب(س) به کربلا صرفا از منظر  سوگ نیست، سخنان ایشان در برابر ابن زیاد آشکارا نشان می دهد زینب(س) کربلا را رهاوردی زیبا از یک تفکر توحیدی می بیند و در مقام تسلیم کامل آن را به خدا تقدیم می کند. 

همچنین در مورد لقب عابده در مقام عبادت حضرت زینب(س) می نویسد: بس است برای اهل معرفت، فرمایش حضرت خامس آل عبا در وداع آخرین به آن مخدّره: یا اختاه لا تنیسنی فی نافلة الیل(ای خواهر در نماز شبت مرا فراموش نکن).

آیت‌الله شیخ نورالدین جزایری در ذیل خصیصه بیست و یکم، نکاتی در احوال حضرت زینب(س) بیان می کند و جزییاتی از زندگی حضرت، ازدواج او با عبدالله جعفر، مختصری از زندگی و ویژگی‌های عبدالله، فرزندان آنها، احترام همسر حضرت زینب(س) به ایشان و نکات جالبی در اجازه خواستن از عبدالله برای همراهی با حضرت سیدالشهدا(س) مطرح می سازد که بسیار زیبا و خواندنی هستند. 

بخشی از متن کتاب این چنین است:

«عقیله، چون از عزم برادر مطلع شد خیلی مضطرب گردید مبادا عبدالله بن جعفر او را از مصاحبت برادر باز دارد. به نزد آن جناب آمد، شروع نمود به گریستن، عبدالله را به واسطه کمالات و مقامات آن مخدّره، علاقه خاصی به آن محترمه بوده، گفت: «یا بنت‌المرتضی»! تو را چه می‌شود، «لا ابک‌الله لک عینا». فرمود:

یابن العمّ! اینک برادرم عازم عراق گردیده، و حضرتت محبّت مرا نسبت به وی می‌دانی و من چنانم که آنی بی او زندگانی نتوانم نمود؛ و از آن جایی که زنان، بدون رخصت مردان حرکتی نتوانند نمود و گام از گام نتوانند برداشت، اینک برای رخصت به نزد حضرت آمده‌ام. اگر رخصت نفرمایی نروم، ولکن دانسته باش که بعد از رفتن برادر، زنده نخواهم ماند».

عبدالله، نظری به جانب آن مخدّره نمود، دید چنان منقلب است که اگر در مقام منع باشد، گفتن لا و بیرون آمدن روح آن مظلومه مقارن خواهد بود. اشک از چشم‌های عبدالله جاری شد، گفت: «یا بنت‌المرتضی و یا عقیله بنی‌هاشم! این انقلاب برای چه؟ به هر نحو خواهش حضرتت باشد چنان نما. آن مظلومه شاد و مسرور گردید. برخاست به خانه برادر رفت و به اتفاق برادر حرکت فرمود.»

نگاه حضرت زینب(س) به جایگاه حضرت سیدالشهدا(ع)
او در همین بخش می‌نویسد: و از کمال مقامات حضرت عقیله است که ابدا در مراثی خود اسمی از دوپاره تن خود نبرده و هم در محبّت برادر، تحمل اسیری و ذلت از کربلا تا کوفه را متحمل گردیده است(ص ۱۹۸ کتاب). و این نکته بسیار زیبایی است که نشان می‌دهد نگاه حضرت زینب(س) به جایگاه حضرت سیدالشهدا(ع) به عنوان امام و حجت خدا چگونه است. او برای امام خود دو فرزندش را تقدیم می‌کند - فرزندانی که ایمان و شجاعتشان در رجزهایشان در کربلا آشکار است - و در مراثی خود نامی از آنها نمی برد. 

در سخنان بی نظیر ایشان در پاسخ سوالات ابن زیاد ملعون، ایمان و شجاعت حضرت کاملا احساس می شود، این سخنان از بانویی شنیده می شود که امامش شهید شده، یاران او و برادران و فرزندانش شهید شده اند و اکنون اسیر است، این موقعیتی است که چنین ظهور مؤمنانه و شجاعانه در آن جز از بانویی در مقام حضرت زینب(س) متصور نیست؛ مؤلف خصائص زینبیه در این باره می نویسد:

 اگر شخصی در احتجاجات آن مکرمه در مجلس ابن زیاد به دیده تأمل بنگرد، تواند فهمید عاجز و قاصر است از فهم مراتب کمالیه آن مخدّره. 

در ادامه نویسنده به حضور کاروان اسرا در شام می پردازد و از دفاع حضرت زینب(س) از اسلام در شام سخن می گوید؛ آن هم شامی که مردمش فریفته معاویه بوده، به طوری که اگر ادعای الوهیت می کرد از او قبول می کردند(ص۲۰۷ کتاب) این بخش که خصیصه بیست و یکم است، طولانی ترین بخش کتاب است که در آن به زندگانی حضرت زینب(س) تا وفات ایشان می پردازد. 

یکی دیگر از صفات ایشان به گفته سید نورالدین جزایری، فصاحت و بلاغت است، که به گفته نویسنده از امیرالکلام حضرت امیرالمؤمنان به ایشان رسیده است و نویسنده در توضیح آن به خطبه حضرت در کوفه اشاره می‌کند؛ خطبه‌ای که وقتی آغاز شد جمیع صداها خاموش شد و راوی این خطبه می گوید: در آن حین که مردم از استماع آن مخدّره، متقلب بودند، پیرمردی را دیدم ایستاده و گریه می‌کرد، مکرر می گفت: پدر و مادرم فدایتان! پیران شما بهترین سالخوردگان و بانوان شما بهترین زنان هستند(ص ۱۱۳ کتاب).

برای کسانی که علاقه‌مند به نزدیک شدن بیشتر به حضرت زینب(س) باشند، نکات زیبا و خواندنی در این کتاب کم نیست، که نمونه هایی از آن در ادامه بیان خواهد شد: 

نویسنده در خصیصه بیست و سوم در باره امتحان حضرت زینب(س) پس از آنکه از امتحان آن حضرت به خوف و گرسنگی و تشنگی و اموال و اذیت های جسمانی و روحانی و اولاد و برادر سخن می گوید، اضافه می کند: 

آن مکرمه فانی در محبت برادر بود، چنان علقه داشت که راضی بوده خودش را هزار مرتبه به کیفیت های مختلفه شهید نمایند، ولی برادرش را متعرض نشوند؛… از همه اینها شدیدتر که همه این امتحانات در یک روز بوده! خدا داند چه استعدادی در این وجود مبارک و عقل محض بوده که چنین امتحانات شد و از همه بیرون آمد و در هر حال ثابت قدم بوده (ص ۲۲۴ کتاب).

همچنین نکات درس‌آموزی در ذیل مقام رضا و تسلیم حضرت گفته شده است که حضرت زینب(س) پس از شهادت حضرت اباعبدالله(س) و آتش زدن خیمه ها، از حضرت سجاد(ع) کسب تکلیف کرد و عرض کرد: تکلیف ما زن ها چیست؟ حضرت فرمود: علیکن بالفرار. ... حضرت زینب(س) عیال را امر به فرار کرد ولی خود برای استخلاص حضرت سجاد، با یک عالم وقار و ثبات مانده و از آن حضرت مدافعه می نمود. چنانچه از حمید بن مسلم نقل شده که هر قدر آتش به او نزدیک می‌شد ابدا اعتنایی نمی‌نمود.(ص ۲۳۷ کتاب).

پایان‌بخش کتاب خصائص زینبیه
در ذیل خصیصه سی و ششم نیز در باره اهتمام حضرت زینب(س) به حفظ معصومین نیز هنگام عبور کاروان اسرا به طرف قتلگاه در حالیکه حضرت زینبـ(س) با آن حالت که زبان از بیانش قاصر است، مشغول وداع برادر بود، ملتفت امام سجاد(ع) شد دید بالای شتر مقید به غل جامعه، حالت احتضار به فرزند برادر عارض شده، برای نگهداری او، میان او و پیکر برادرش حسین علیه السلام حایل شد و عرض کرد: 

ما لی اراک تجود بنفسک یا بقیة الماضین و او را تسلی داد(ص ۲۷۴ کتاب).

پایان بخش کتاب خصائص زینبیه، دو خطبه حضرت زینب(س) در کوفه و شام است. 

همانطور که گفته شد معرفی حضرت زینب(س) در مجالس سوگواری ایام محرم و مرثیه هایی که از زبان ایشان خوانده می شود به ابعاد خاصی از زندگی و شخصیت ایشان منحصر و محدود شده است و این مسأله با توجه به مقام بلند حضرت زینب(س) در توحید و تسلیم و رضا و بهره ای که می توانیم از رهگذر تفکر در نگاه ایشان به مسائل زندگی ببریم، محرومیت کمی نیست. «خصائص زینبیه» - علی رغم کاستی هایی که ممکن است داشته باشد و محققان و مورخان بر آن واقفند - فرصت خوبی برای جبران این نگاه های محدود و این بهره های ناقص در شناخت خواهر حضرت سیدالشهدا(ع) است که در آن ایمان و حب الله و عبادت و شجاعت و تعقل و بی رغبتی به دنیا و عاطفه - نسبت به برادر و هر آنچه برادر دوست دارد- و صبر و تسلیم و  …  در کنار هم تصویری می سازد که چشم ها را محو خویش کرده و انسان را در شناخت بیشتر این بانوی بزرگ مشتاق تر می سازد.