استاد ناصر باقری بیدهندی

اوضاع دینی- مذهبی داغستان

با تاکید بر مذهب تشیع (علمی-تخصصی)

نویسندگان:

ناصر باقری بیدهندی (استادیار جامعه المصطفی العالمیه)
بهروز پاتخو لایو (دانش پژوه کارشناسی ارشد تاریخ ادیان ابراهیمی، جامعة المصطفی العالمیة)

چکیده:
داغستان یکی از جمهوری‌های خودمختارفدراسیون روسیه  است که از نژادهای مختلف قفقازی تشکیل شده و از نظر استراتژیکی و ژئوپولیتیکی نیز بسیار حائزاهمیت است. از آنجایی که بیشینه‌ی جمعیت آن مسلمان اند، لازم است از لحاظ مطالعات ادیان و فرقه‌شناسی مورد توجه بیشتری قرار بگیرد. ورود اسلام به داغستان در دهه های نخست هجری اتفاق افتاد. دولت صفوی نیز در ترویج تشیع در این منطقه  نقشی به سزا ایفا کرد. علیرغم تسلط طولانی مدت کمونیست‌ها بر داغستان، شیعیان آن دیار علاوه بر حفظ آداب و رسوم شیعی خود، توانستند با زندگی مسالمت آمیز در بین دیگر فرقه‌ها، بر فرهنگ و تمدن دیگران نیز تأثیر بگذارند. چنانچه بسیاری از جلوه‌های تشیع را - از آداب و رسوم و هنر و معماری و غیره - در شهر دربند می‌توان یافت. این نوشتار با تحقیق میدانی و کتابخانه‌ای ضمن آشنا ساختن شیعیان داغستان، به بررسی اوضاع دینی و مذهبی آن خطه می‌پردازد.

واژگان کلیدی: داغستان، قفقاز، شیعیان دربند، دین، مذهب

منبع: دوفصل‌نامه علمی - تخصصی مطالعات تاریخی ‌امت‌اسلامی، س2، ش4، پائیز و زمستان 1395 صفحات 60 تا 78

 
درآمد:
اوضاع دینی - مذهبی در همه¬ی زمان¬ها، از مهم-ترین معیارهای تعیین کننده¬ی اوضاع اجتماعی، اقتصادی و سیاسی هر کشوری است. بدون توجه به انگیزه¬های دینی - مذهبی و شناخت واقعیت های موجود، نمی‌توان فهم درست و مناسبی از تاریخ پر فراز و نشیب کشوری داشت که بیشتر تحولات تاریخی آن بر اساس مسایل دینی و مذهبی شکل گرفته است. بنابراین مبنا، پژوهش حاضر، اوضاع دینی- مذهبی داغستان را بررسی می‌کند.
داغستان از ترکیب اسم «داغ» - که در زبان‌های ترکی به معنای کوه است- و پسوند «ستان» (فرهنگ لغت معین، کلمه ستان) - که در زبان‌های ایرانی به معنای «جای یا سرزمین» است، پدید آمده ‌است. (Абу Мухаммад Ахмад Ибн А’сам ал-Куфи. Книга завоеваний ) بنابراین داغستان به معنای کشور کوهی است. این سرزمین که در شرق قفقاز و ساحل غربی دریای خزر واقع شده از اهمیت ژئوپلتیکی خاصی برخوردار است. لذا همواره پیشینه ی پرفراز و نشیبی داشته که می توان ریشه ی آن را  در تحولات دینی و مذهبی جست. داغستان یکی از جمهوری های وابسته به روسیه می باشد که تعداد قابل توجهی از مسلمانان و شهر های مسلمان نشین را در خود جای داده و البته از این تعداد، برخی از مراکز مهم شیعی نیز در این جمهوری قرار گرفته است،برهمین اساس، نوشتار حاضر اوضاع دینی و مذهبی این کشور را با تکیه بر مذهب تشیع مورد بررسی قرار می‌دهد.
 
ورود اسلام به قفقاز و داغستان
قفقاز را می‌توان به دو قسمت فرضی تقسیم کرد؛ شمالی و جنوبی. قفقاز شمالی با واقع شدن در شمال کوههای بزرگ قفقاز و جنوب غربی روسیه از هفت جمهوری و دو ولایت تشکیل شده که از شرق عبارت اند از جمهوری های داغستان، چچن، اینگوش، اوستیای شمالی، کاباردینو ـ بالکاریا، کراچای ـ چرکس و آدیغه و همچنین ولایت¬های کراسنودار و استاوراپل.
 این منطقه یک ششم از کل تولیدات کشاورزی روسیه را با داشتن ۱۲% از جمعیت این کشور داراست. وجود نفت و گاز، محسوب شدن در کریدور شمال به جنوب، داشتن بنادر مناسب و قرار گرفتن در کنار دو دریای سیاه و خزر، از دیگر خصوصیات ژئوپلتیکی این منطقه است.
تنوع فرهنگی و اجتماعی از جمله پراکندگی قومی از نژاد آلتایی، هند واروپایی و قفقازی، تنوع زبانی با بیش از ۶۰ گونه زبان شناخته شده، شاخصه های دینی با دارا بودن گوناگونیِ مذهبی از اسلام حنفی، شافعی و شیعی، یهودیت، مسحیت ارتودکس شرقی، گریگوری و کاتولیک، بودیسم، ادیان یکتاپرستی باستانی مانند یزیچنیک و ادیان یا باورهای خرافی یا به تعبیر بومی بت پرستی، پیچیدگی های سیاسی و اجتماعی منطقه را نشان می‌دهد.(  2012 Survey Maps. "Ogonek", № 34 (5243), 27/08/2012. Retrieved 24-09-2012.) 
داغستان در قفقاز شمالی یکی از متنوع ترین پراکنشهای قومی را داراست؛ بدین سان که با داشتن حدود دو میلیون و دوصد هزار نفر جمعیت، ۳۰ گونه¬ی قومی در آن ساکن¬اند که از جمله مهمترین آنها عبارتند از آوارها، دارگین¬ها، لزگین¬ها، لاک¬ها، کومیک¬ها، آذری ها، تات ها. اسلام در این منطقه رنگ و بوی قوی تری نسبت به سایر مناطق قفقاز دارد و وجود مساجد متعددی که در سالیان اخیر ساخته شده، نشانه¬ای بارز از آن است. در قرن هفتم، اسلام از بخش قفقاز شرقی در این منطقه گسترش یافت و در اوایل قرن دوازدهم، حکومت مسلمانان در این منطقه آغاز شد. در قرن پانزدهم، اسلام در داغستان با وسعت بیشتری گسترش یافت. ( رخماتولایویچ، ص3) مردم داغستان اسلام را به شمال قفقاز نیز گسترش دادند. اکنون 96% جمعیت داغستان معتقد به اسلام هستند که 95% آنان سنی و 1% شیعه هستند. 4% کل جمعیت را مسیحیان تشکیل می‌دهند و جمعیت روس‌های داغستان از شیعیان کمتر است. 
 داغستان را باید شمالی ترین ناحیه از ایران فرهنگی و جهان ایرانی دانست که نخستین فتوحات اسلامی نیز در آن رخ داد. در مورد مسائل امنیتی که در آنجا به راحتی قابل مشاهده است، باید به تعارضات قومی اشاره کرد که معمولاً با پرسیدن یک سئوال درباره ی قوم همجوار نمود پیدا می-کند.
اختلاف دارگین¬ها و آوارها برای کسب قدرت، ریشه در این تعارضات تاریخی دارد. بازرسی¬ها و حضور پر رنگ  نیروهای انتظامی در خیابان¬ها و اطراف شهرها، محدودیت های عبور و مرور در مرزهای هر یک از جمهوری¬ها، از تدابیر امنیتی در قفقاز شمالی محسوب می¬شود که در داغستان نیز نمود چشمگیری دارد. 
از نکات قابل توجه در این دیار باید به فراوانی میراث ایرانی و همچنین ایران¬دوستی مردم منطقه اشاره کرد. آثار مسجد خامنه (ایرانیان) و قبرستان قدیمی شهر ماخاچکالا پایتخت داغستان، از یادمان های وجود ایرانیان در ۲۰۰ سال اخیر است. شهر دربند- یادمان ایرانیان - شکوهی وصف ناپذیر دارد که هر ایرانی را به اشک شوق وا می¬دارد. گویی آدمی در وطن در شهر گور فارس یا تخت سلیمان آذربایجان قدم می¬نهد. مسجد ایرانیان و مردم ایرانی که به آذری سخن می¬گویند، همه یادگار وطن است. نارین قلعه (نارین کالا) قلعه¬ی دوره¬ی ساسانی که تا قرون متأخر نیز از آن استفاده می شد، نگین جنوب روسیه و تنها اثر ثبت شده از قفقاز در یونسکو است. در این قلعه آثار فراوانی از ایرانیان و بومیان ساکن، موجود است که پرداختن به آن ضرورتی ندارد.
فتح شهر دربند مهمترین شهر شیعیان داغستان
نفوذ اسلام در قفقاز با فتوح مسلمانان آغاز شد. در ۲۲ق/۶۴۳م عبدالرحمان بن ربیعه به دربند (دیار باب) رسید. شهر براز فرمانروای ایرانی آن ناحیه امان خواست. سراقه بن عمر ماجرا را طی نامه ای به خلیفه ی دوم نوشت و عمر بن خطاب او را امان داد (طبری، ۴/ ۱۵۵)
زمانی که خلافت به عثمان رسید وی از معاویه که حاکم شام و جزیره بود خواست که امور فتح در این منطقه را پی بگیرد، وی سلمان بن ربیعة باهلی را به ارمنستان فرستاد. او با پادشاه شروان، دیگر ملوک آن سامان، مردم مسقط، شابران و شهرِ باب صلح کرد(ابن اثیر، ۳/۸۵ـ۸۶) در ۳۰ق، حذیفه از جنگ ری به یاری عبدالرحمان بن ربیعه به باب رفت در ۳۲، عثمان به سعیدبن عاص دستور داد، تا سلمان بن ربیعه را بر سرحدات باب بگمارد و به جنگ بلنجر بفرستد.( امری شیخ سعیدف، ص 66.)
در ۱۰۴ق، درزمان خلافت یزیدبن عبدالملک، خزرها باب الابواب را تصرف کردند. پس از آن جراح بن عبداللّه حکمی باب را فتح کرد و برخزرها پیروز شد. در۱۱۴ق، مسلمة بن عبدالملک بابُ الابواب را به پادگان جنگی تبدیل کرد.مسلمة بن عبدالملک، ۰۰۰، ۲۴ تن سپاه شامی را در باب مستقر کرد. این سپاه از اعراب دمشق، حمص، مردم شام و جزیره بود. از آن هنگام به بعد اعراب در آنجا ساکن شدند. (همان، 87-88)
در ۲۵۵ق، در زمان مهتدی، گروهی از موالی بنی سُلَیم به منطقه ی مرزی باب آمدند و یکی از آنان به نام هاشم بن سراقه به امارت باب رسید و حکومت هاشمیان باب را پایه‌ریزی کرد.
به نوشته‌ی مسعودی، در قرن چهارم، یکی از مسلمانان به نام محمدبن یزید که خاندان او از زمان مسلمة بن عبدالملک در باب، سکونت اختیار کرده بودند و نیای خود را به هشام می‌رسانید، بالقب شروانشاه در باب حکومت می‌کرد. در ۳۴۲ هنگامی که سالار مرزبان بن محمّد بر آذربایجان فرمان می‌راند گروهی در باب الابواب بر مرزبان قیام کردند و مرزبان به جنگ آنان شتافت. در ۳۴۴، سراسر مناطق باب و شروان در تسلط مرزبان بن محمد سلاّر (سالار) بود. در ۳۵۷ سلاّ ر ابراهیم بن مرزبان در لشکرکشی به شروان، پیرامونِ باب را غارت کرد.
در ۴۶۰ سلطان الب ارسلان سلجوقی وقتی به آذربایجان رسید، پرده‌دار خود شاوتکین را با سپاهی به باب فرستاد و او اغلب بن علی، امیر باب را که نزد شروانشاه زندانی بود آزاد کرد و باز به حکومت آنجا گماشت. دو سال بعد در ۴۶۲، الب ارسلان غلام خود، یغمای ترک را به باب فرستاد و او شهر و قلعه¬ی باب را به جنگ گشود.
مغولان پس از فتح آذربایجان و اران، دربند شروان را فتح کردند، اما قلعه‌ای که امیر باب در آن پناه گرفته بود گشوده نشد. در ۶۱۹، شروانشاه رشید، امیر شروان و باب بود. او در جنگ با قپچاقها گریخت و آنان قلعه¬ی باب را تصرف کردند. شروانشاه رشید، پس از رفتن قپچاق¬ها، قلعه¬ی باب را به دست آورد و باقیمانده ی آنان را کشت. وقتی خبر تصرف باب به قپچاق¬ها رسید، به باب بازگشتند و رشید در جنگ با آنان کشته شد.
ابوالفدا، از باب الابواب به نام باب الحدید نام می‌برد ظاهراً از قرن هشتم، نام‌های باب الابواب و باب الحدید به تدریج حذف شد و شهر، نام کهن خود، دربند را بازیافت. امروزه آثار دیوار و قلعه و بند بابُ الابواب هنوز در شهر دربند دیده می‌شود. (برای آگاهی بیشتر بنگرید به لغت‌نامه‌ی دهخدا، ذیل واژگانِ باب‌الابواب و دربند)
ساختار دینی ـ مذهبی
مذاهب موجود در داغستان عبارتند از اسلام، مسیحیت،‌یهودیت، به غیر از روس‌ها و تعدادی اوکراینی و یهودی بقیه ساکنین داغستان مسلمان و عمدتاً سنی مذهب می‌باشند. اکثریت داغستانی‌ها پیرو مکتب شافعی هستند و گروه‌های کوچک پراکنده‌ای از شیعیان نیز در داغستان در شهرهای ماهاچ قلعه و دربند وجود دارند. «88 درصد مردم داغستان پیرو مکتب شافعی می‌باشند، حدود 4 درصد مسلمانان، شیعه هستند که غالبأ منشأ آذربایجانی دارند. (گلی زواره، 1373، 283)

فرقه‌های اسلامی در داغستان

در آذربایجان فرقه هایی مذهبی هم به شکل اقلیتهایی حضور دارند که از میان آنها دو فرقه¬ی بهائیت و وهابیت فعالیت منسجم تر و پر رنگتری دارند. فرقه¬ی بهاییت در قالب دو تشکل ثبت شده و قانونی فعالیت می‌کند. فرقه¬ی وهابیت هم که در منطقه¬ی قفقاز عموماً از نواحی داغستان و چچنستان تغذیه می‌شود، بیشتر در بین گروه¬های سنی حاشیه¬ای در آذربایجان نفوذ دارد. گفته می¬شود، وهابیون در آذربایجان از حمایت خاموش برخی سران آل سعود برخوردارند و با هدف تغییر ترکیب جمعیتی جمهوری آذربایجان - داغستان و مقابله با شیعیان در این کشور فعالیت دارند. حضور و فعالیت وهابی ها در جمهوری آذربایجان طی ده دوازده سال گذشته باعث درگیری و اختلاف نظر میان دو نهاد دینی این کشور؛ یعنی اداره¬ی روحانیت قفقاز و کمیته¬ی دولتی امور دینی- در زمان ریاست رافق علی اف بر این کمیته - شد. در حال حاضر گفته می¬شود تعداد سلفی¬های وهابی در آذربایجان، تقریباً ۵۰ هزار نفر است و آنها به چهار گروه خوارج امروز، جماعت هجرت، تکفیر و اخوان تقسیم می¬شوند.

تصوف در داغستان
تصوف یا صوفی‌گری در داغستان با سه طریقت نقشبندیه، شازیلی و قادری تعریف شده است. آوارها، دارگین‌ها، کومیک‌ها، لزگین‌ها، لاک‌ها و تباسران‌ها، بر اساس ملیت خود، از طریقت نقشبندیه  پیروی می‌کنند. طریقت شازلی نیز بیشتر میان آوارها، و به مراتب کمتر در میان کومیک‌ها و دارگین‌ها گسترش یافته است. در حال حاضر در داغستان 16 شیخ فعّالیت می‌کنند.( مصلایی، ص 115) که چهار تن به طریقت شازلی، 11 تن به طریقت نقشبندیه، و یک تن به طریقت قادری تعلق دارد. آمار دقیقی از ترکیب این گروه‌ها، تعداد پیروان، ساختار و رهبران آنها در دست نیست. طریقت‌های صوفیه در قرن دهم میلادی در شمال قفقاز ظهور کرد و از قرن 19 نفوذ فوق‌العاده‌ای یافت. همین شیوخ صوفی بودند که 15 سال پیش با مبلغان بهایی عرب مخالفت کردند و خواستار منع قانونی تعلیمات آنها شدند. فقیهان شافعی در جامعه‌ی دارگین‌ها از موقعیت قدرت‌مندی برخوردارند. 
صوفیان این نواحی که به عبارتی 40 درصد جمعیت منطقه را تشکیل می‌دهند، بیشتر اهل تسنن و شافعی و به طریقت‌های نقشبندیه و قادریه مربوط می‌شوند.( غنی، ص 565) صوفیان، خانقاه‌ها و اماکنی مقدس با معماری ایرانی در کوهستان دارند و جالب است که این دسته از اهل سنت، به تشیع بسیار نزدیک اند. از نکات قابل توجه دیگر، واژگان فارسی در عبارات و اوراد مذهبی این صوفیان است. بیشتر پژوهش‌گران، صوفیان منطقه را بازمانده¬ی مسلمانان ایرانی می‌دانند که به صورت‌های گوناگونی چون طریقت‌های مذهب تشیع، مردم ناحیه را مسلمان می¬کردند. لذا می-توان گفت آنها با زبان ایرانیان مسلمان شدند و هم ‌اکنون بازمانده و یادگار آن زبان‌اند. هم از این روی است که بسیار ایران‌دوست و دوست‌دار تشیع¬اند.

شیعیان در داغستان
صفویان در دوره¬ی رهبری شیخ جنید (865/1460-852/1447).( امینی هروی، ص 13) و شیخ حیدر (896/1488-865/1460) (نوائی، ص 61) رسماّ مبارزه سیاسی خود را بر مبنای طریقت آغاز کردند. در این زمان با اینکه اردبیل، ابتدا تحت حاکمیت قراقویونلوها و سپس آق قویونلوها بود، شیخ صفوی حاکمیت اردبیل و اطراف آن را به دست گرفت. (حسین اف، ص 104)
در سال 853/1449، جهانشاه از طایفه¬ی قره قویونلو، شیخ جنید را از اردبیل بیرون راند. وی بعد از هفت سال یعنی در سال 1456م. با بیست هزار مرید و طرفدار پیش اوزون حسن رفت. اوزون حسن خواهر خود را به ازدواج جنید در آورد. اما اوزون حسن، با اینکار متفقی جدید و قوی یافت و آرزو داشت از این طریق در جنگ علیه جهانشاه قراقویونلو، از کمکهای جنید استفاده نماید.( قلی یف، 3/ 90)
در سال 1459م. شیخ جنید به چرکسیا حمله کرد. اما برای طی کردن زمستان، به اطراف قراباغ که گرمتر از چرکسیا بود وارد شد. او برای دومین بار می¬خواست به داغستان حمله کند که در راه فتح عظیم در درگیری میان فرخ یسار، کشته شد. (سیوری، ص 16)  ماندن او در قره باغ را می توان نشانه ای از شیعه بودن مردم و نیز امنیت آن منطقه دانست. هم چنین اینکه نخستین شیعیان قفقاز اهل  این خطه بودند.
بعد از مرگ شاه جنید، فرزند او یعنی شیخ حیدر، با دختر اوزون حسن وصلت می¬کند و در نهایت به کمک آق قویونلوها، به اردبیل می آید و رهبری طریقت شیعی صفوی را به عهده می¬گیرد. شیخ حیدر از حضور اهالی روستاییان تالش و صوفیان سیاه کوه و افراد شاملو با خبر می¬شود و مبلغانی برای آنها اعزام می¬کند تا مردم از ایده¬های شاه حیدر آگاهی یابند. نکته مهم اینجاست که قبل از ظهور صفویان به عنوان شیعیان اثنی عشری، گروهی از شیعیان علوی در این مناطق سکنا داشتند. (حسین اف،ص 105)
شاه اسماعیل فرزند شاه حیدر، کم کم در تمامی قسمت های ایران (بجز؛ بین النهرین، خراسان، ارمنستان کنونی) طرفدارانی یافت و با پرچم امام حسین (ع)، با شعار عدالت اجتماعی به پا خاست. در سال 1501م. بین او و الوند در منطقه شرور جنگی روی داد و الوند مغلوب شد. شاه اسماعیل در پاییز همان سال، به تبریز رفت و نخست، خطبه¬ای در مسجد جامع تبریز ایراد کرد. پس از آن به نام و نشان وی سکه زدند. (قلی یف، ص 173-174) با این حساب می¬توان گفت سلسله¬ی صفوی در سال 907 ه.ق/1501م. رسما تاسیس شد و اسماعیل بن حیدر بن جنید صفوی، بعد از رسیدن به حکومت، مذهب شیعه¬ی امامیه را رسمی و حکومت شیعی را اعلام کرد.
تقریبا 95 درصد از شیعیان داغستان آذری¬اند (http://lawru.info/base89/part7/d89ru7364.htm) با این حال، غالب آنان ایرانی تبار به شمار می‌روند. هم‌ اکنون از شیعیان داغستان ، حدود دویست هزار نفر در شهر دربند ، چهار هزار نفر در ماخاچ کالا، سه هزار نفر در منطقه¬ی دربند و یک هزار و پانصد نفر در منطقه کیزلیار زندگی می¬کنند.
بعد از رسمیت مذهب تشیع در سلسله¬ی صفویه¬ی ایران، داغستان بخشی از قلمرو جهان  تشیع شد وبسیاری از بومیان جنوب داغستان که پیرو مکتب اثنی عشری یا به اصطلاح جعفری بودند(شهرستانی، ج1، ص 173)، تحت تأثیر شیعیان ایران قرار گرفتند. بعد از ظهور کمونیسم و ترویج افکار ملحدانه در روسیه، مردم این منطقه نیز تحت تأثیر هجمه¬های این تفکر، از مذهب تشیع دور شدند.
در دوره¬ی سلطه¬ی کمونیزم، دراین دیار با هرگونه گرایش دینی به شدت مخالفت شده و شخصیت هایی که دغدغه ی دینی داشتند، سرکوب می شدند. شیعیان نیز در این دوران، در رکود مذهبی و انزوا قرار داشتند و جلوه ها و نهادهای مذهبی – شیعی ایشان توسط گروه¬های حزب کمونیست نابود می¬شد و یا به کلی تغییر کاربری داده می¬شدند. 
در سال 1992 از یک سو، فروپاشی شوروی  و نبود حکومت مقتدر و یکپارچه و از سوی دیگر آغاز جنگ های درونی در روسیه، باعث آزادی مذهبی در این منطقه شد. شیعیان نیز در این فرصت فرصت خودنمایی یافتند و شهر دربند (در داغستان) پایگاه شیعیان روسیه شد. شخصیت¬های بزرگی مانند آخوند ملا آقا بن عابد بن رمضان، علی بن زاهد شیروانی و محمد تقی قمری دربندی و سید حسین بادکوبه‌ای از دل این دیار برخاستند. شناسایی قبر پدر و پدربزرگ شاه اسماعیل (که اولین بنیان گذار سلسله شیعی در ایران است) در این منطقه، اهمیت این خطه ی شیعی را بیش از پیش تقویت کرده است. 
 شیعیان در سال‌های حکومت کمونیستی آموزه‌های مذهبی خود را به صورت سینه به سینه انتقال داده و نگه داشتند. در مورد شیعیان و پیروان اهل بیت (ع) در داغستان باید متذکر شد که اکثر مردم آن، مقلّد آیت‌الله فاضل لنکرانی  (ره) و آیت‌الله خامنه‌ای  هستند که برخی از آثارشان با ترجمه ی روسی در اختیار مقلدان و محدثان قرار گرفته است.( جعفریان، ص۶۴۶-۶۴۵) صوفیان داغستان به اهل بیت (ع) احترام و علاقه‌ی خاصی دارند(سایت تابناک بخش بین الملل کد خبر: ۴۵۰۷۷، داغستان، دیار آشنای مسلمانان) و نفوذ احادیث و دعاهای شیعه در میان آنها دیده می شود. به طور کلی صوفیان این خطه بیشتر به شیعیان نزدیک بودند تا اینکه پای وهابیت به آنجا کشیده شد.
نزدیکی تصوّف به مذهب تشیع باعث نزدیکی مذاهب گوناگون اسلام در قفقاز شمالی به خصوص داغستان گردیده است؛ به‌ طوری که  نمی‌توان بین شافعیان آن دیار با شیعیان تفاوتی آن چنانی قائل شد. (بارتالد،  ص 122) به هر حال شیعیان جمهوری داغستان بیشتر در شهر «دربند» و روستاى «مسکین‌جا» حضور دارند که کاملاً پای‌بند شریعت¬اند. از نظر قومى، شیعیان روسیه غالباً آذرى و بعضاً لزگى هستند. تا زمان حکومت شوروى، شیعیان مراسم عاشورا  را با مشکلات، در خانه‏هاى خود برگزار مى‏کردند ولى بعد از فروپاشى شوروى این مراسم آزادانه‏تر برگزار مى‏شود. (گلی حسن، ماه محرم در جمهوری های خود مختار، سایت خبری تحلیلی تابناک، 1388) 
در حال حاضر، حوزه‏هاى فعال روسیه مختص به اهل تسنن است و فعالیت وهابیون، گسترده‏تر از دیگر جنبش‏هاست. شیعیان به علت پراکندگى و نبود تشکیلات واحد و منسجم، فاقد حوزه‏هاى علمیه هستند. علماى شیعه به طور غیرعلنى در منازل خود و در صورت امکان در مساجد، افراد را در سطح بسیار پایین به عنوان قرآن‌خوان مجالس ترحیم، تربیت مى‏کنند و جوانان علاقه‏مند به تحصیل علوم دینى، مجبورند به کشورهاى اطراف از جمله ایران روى آورند. تا به حال در حدود 1000 نفر اعم از شیعه و سنى از کل مناطق روسیه و قفقاز شمالی، در مراکز دینی ایران پرونده‌ی پذیرش داشته‏اند که به دلایل متعدد، اکثر این تشنگان معارف، از تحصیل انصراف داده‏ و به مناطق خود بازگشته‏اند.

زبان شیعیان داغستان
در جمهوری داغستان، زبان ترکی آذربایجانی یکی از زبان‌های رسمی مصوب و قانونی مجلس روسیه در این منطقه  است. مجلات و روزنامه‌های بسیاری نظیر "دربند" و "وطن" در داغستان به زبان ترکی آذربایجانی منتشر می‌شود. در۷۲ مدرسه دولتی جمهوری داغستان؛ زبان ترکی آذربایجانی به عنوان زبان دوم، در کنار زبان روسی، به مردمان آذربایجانی داغستان آموزش داده می‌شود. از سال ۱۹۰۴ میلادی تئاتر فولکوریک آذربایجانی در دربند بنیان‌گذاری شده‌است. در خانه¬ی فرهنگ و رادیو و تلویزیون داغستان، برنامه‌ها به زبان ترکی آذربایجانی نیز پخش و اجرا می‌شود.

اقتصاد شیعیان داغستان
درآمد جمعیت داغستان برای کل سال 2015 به مبلغ 929 میلیارد و 965 میلیون و 300 هزار روبل توسط وزارت اقتصاد منطقه تخمین زده شده است. وزارت اقتصاد و توسعه¬ی منطقه‌ی داغستان گفت: «این رقم، نسبت به سال 2014، بیش از 94 میلیارد روبل معادل 11.3% بیشتر است».( وزارت اقتصادی و دارای فدراسیون روسیه – نشر 10 ژوئن سال 2015)
درآمد ساختاری جمعیت بیش از 13٪ از دستمزد است که 2 برابر کمتر از منطقه استاوروپول است. درآمد حاصل از فعالیت های کسب و کار در همان زمان، بیشتر از مناطق همسایه (دیگر خود مختارهای روسیه) 29.8٪ در مقابل 15% است. شاخص رشد درآمد جمعیت داغستان در سال 2015 عدد 111.3 درصد خواهد رسید که 2.7 درصد بالاتر از برآوردهای سال 2014 یعنی 108.6 درصد است. از جمله نرخ رشد درآمد واقعی قابل تصرف 106.8در صد از سال قبلی خواهد بود.
درآمد سرانه برای هر ماه 25.90 هزار روبل پیش بینی شده، که 1300 روبل بیشتر از منطقه استاوروپول (که در حدود 24.6 هزار روبل) است.
منابع عمده داغستان نفت، گاز طبیعی و زغال سنگ است. مردم داغستان انگور پروران مشهوری هستند. (The Peoples of Dagestan. Lakia.net. Retrieved 15 September 2006 (in Russian)) برخی از آنان با تبدیل این میوه ی پاک به شراب امرار معاش می¬کنند. (Дербенту 5000 лет  - 1989 г. Москва, с. 73-74.) لازم به ذکر است در زمان اتحاد جماهیر شوروی و بنا به سیاست¬ها و طرحهای توسعه¬ای دولت مرکزی، در این سرزمین کارخانه¬های بزرگ مانند: شیره انگور و شراب سازی، شیشه سازی، مصالح ساختمان سازی، صنایع قند و شکر، تولیدی لبنیات و... ساخته شدند. (همان، ص 66-112.) منبع اصلی درامد برخی از عشایر بومی، پرورش گوسفند و اسب است. (http://anthropologie.kunstkamera.ru/files/pdf/013/13_magomedkhanov.pdf ). ازعوامل مهم اقتصادی منطقه، می¬توان به دامداری و کشاورزی اشاره کرد. داغستان را می توان در صنعت گردشگری دارای  نقشی تعین کننده بین کشورهای این منطقه دانست. زیرا دولت از این حوزه درآمد کسب می کند. همچنین از صنایع دستی آن خاتم کاری، فرش و گلیم بافی قابل ذکر است.
 آذری‌های داغستان که اغلب شیعه اند به قالی‌بافی نیز مشغول هستند و همچنین تولید و ساخت جواهرات و ظروف مسی نیز در بین‌شان رواج دارد. روستانشینان آذری داغستان نیز اغلب به شغل کشاورزی مشغول اند. به طور کلی، آذربایجانی‌ها در بخش کشاورزی، دامداری و دامپروری فعالیت می‌کنند.

شیوه های ترویج تشیع در داغستان توسط حکومت صفوی
یکی از مهمترین تحولاتی که با تاسیس دولت صفویه رخ داد، اعلام و آشکار کردن نظام شیعه¬ی اثنی عشری توسط حکومت است. بر این اساس، دولت، طبیعتا برای گسترش فعالیت‌های تشیع در مناطق ایران مخصوصا داغستان قفقاز اقدام می¬کرد. تشیع در این سرزمین¬ها، با شیوه¬های زیر گسترش یافته است: 

1. شیوه فرهنگی
فتح قلوب مردم از خصایص اسلام ناب محمدی (ص) و اهل البیت (ع) است. برخلاف گفته¬های دشمنان اسلام، تشیع با تکیه به شمشیر در سرزمین قفقاز ترویج نشد. چنانچه قبلا گفته شد، مردم منطقه پیشاپیش با تشیع آشنایی داشته و امامزاده¬ها و سادات را عاشقانه در این سرزمین¬ها جای دادند. در اشعارشان به مدح امامان معصوم (ع) می پرداختند. صفویان قطعا تشیع را به داغستان یا قفقاز نبردند، بلکه برای ترویج آن در این منطقه کوشش کردند.
صفویان با برخی اقدامات فرهنگی، توانستند مردم را بیشتر با مکتب اهل البیت (ع) آشنا کنند و آنها نیز مجذوب این مکتب شده و با جدیت این مذهب را پذیرفتند. از همین روست که با وجود گذشت سه قرن، همچنان بیشتر مردم منطقه شیعه اثنی عشری هستند و در دوران کمونیزم نیز این اعتقادات به صورت سینه به سینه منتقل شد.
¬فرهنگ سازی شیعی در منطقه به چند شیوه وارد قلب مردم شد؛ مهمترین کار در این زمینه، ایجاد منصب صدارت  در این مناطق بود. (سیوری، ص 29) ساخت مساجد در سراسر این مناطق گسترش یافت و به ایجاد و تعمیر آرامگاه امامزادگان و زیارتگاه ها اهمیت داده شد. به شعرای مکتب اهل البیت قبل از صفویه، در این منطقه  توجه بیشتری صورت گرفت و در انتشار آن کوشیده شد. شعرای جدید مکتب اهل البیت (ع) در قفقاز شناسایی شد و دولت صفوی از آنها مادی و معنوی حمایت کرد.
علمای مذهبی شیعه در قفقاز پدیدار شدند و آثارشان منتشر شد و  مقتل¬هایی به زبان ترکی محلی (آذری یا ترکمنی) نوشته یا از عربی به این زبان ها ترجمه شد. مدارس و مکاتبی تازه ساخته شد که آموزه¬های  شیعی در آنجا ها آموخته می¬شد. هم چنین کتابخانه¬ها در سراسر قفقاز جنوبی رونق یافتند و  آموزش زبان آذری و ترکی محلی گسترش یافت. البته همه¬ی این شیوه ها شدت و ضعف داشت، زیرا به قدرت "صدارت" های این مناطق بستگی داشت.

2. شیوه اقتصادی
برنامه¬ی اقتصادی قفقاز نیز برای پیشبرد اهداف صفویه در این مکان مهم بود. با توجه به ایجاد حکومت شیعی در قفقاز (هم شمالی هم جنوب)، اقتصاد این سرزمین نیز رو به گسترش گذاشت. بررسی ابعاد همه جانبه¬ی آن از حوصله¬ی پژوهش حاضر خارج است.  از مواردی که نقش کلیدی در ترویج اقتصاد شیعی در سرتاسر قفقاز داشت، می توان به موارد زیر اشاره کرد.
حاکمان شیعی در دریافت مالیات از مردم سخت گیری نمی¬کردند و در بعضی اوقات مالیات کاملاّ لغو می¬شد. حکومت شیعی، در جهت آبادانی کشور با ساخت کاروان سراها، پل¬های عبور از مناطق صعب العبور، حمام¬های عمومی و دیگر اقداماتی از این قبیل، سعی می¬کردند زندگی راحتی برای مردم فراهم کنند. هم چنین در سراسر مناطق قفقاز ضراب خانه ها فعالیت می¬کردند که سکه¬هایی با شعار مذهبی ضرب می¬کردند.
 حکومت صفوی همواره می‌کوشید تا منطقه¬ی قفقاز و بخصوص داغستان را تحت حاکمیت خود قرار دهد زیرا پیروزی در صحنه¬ی سیاسی قفقاز امر مهمی برای آنها تلقی می شد. چرا که بدین وسیله می‌توانستند موانع بزرگی را که دولت های محلی در گسترش شیعه ایجاد می¬کردند درهم بشکنند. بنابراین با الحاق این سرزمین¬های وسیع به قلمرو جهان تشیع (صفویه)،مانع فوق را کاملاّ محو کرده و از سد آن عبور کردند. سپس راه را برای فعالیت دینی و ترویج مذهب امام علی (ع)، مهیا کردند. با اعزام مبلغان شیعه، مردم را از سیاست ها و اهداف سلسله صفوی و رویدادهای جهان اسلام مطلع می¬ساختند. همچنین حاکم محلی را، با آگاهی شاهان صفوی و تائید ایشان انتخاب می¬کردند. (برای اطلاعات بیشتر ر. ک: چهل سند فارسی از جمهوری آذربایجان، تیمور مناف اوغلی موسوی، ترجمه پرویز زارع شاهمرسی، تهران: مرکز اسناد و تاریخ دیپلماسی، سال 1386.) معمولاّ این حاکمان از بین شیعیان خالص انتخاب می شدند. پس از گذشت زمان، در ولایت های صفوی، بیگلربیک ها حاکم شدند. روش اداره¬ی سیاسی آنها به صفویان کمک کرد تا  تشیع، در سرتاسر قفقاز سریع تر منتشر شود.  این پیروزی ها(اقتدار سیاسی) یکی پس ار دیگری، راه¬های جدید سیاسی برای ترویج تشیع را هموار کردند. (مفتون حسین اف، ص 110)

سیستم آموزشی اسلامی در داغستان
در داغستان پس از نفوذ اعراب، تعلیمات دینی، نقش خیلی پررنگی یافت. (آیتبیروف،" گسترش اسلام در داغستان" خاطرات یادداشتها، سال 1988، شماره 15) در قرنهای 18-19 میلادی در این خطه، یک سیستم تعلیمات اسلامی ایجاد شد که در رابطه با تحرکات دیگر ادیان، بسیار موفق بود. افرادی که در این سیستم تحصیلات خود را ادامه دادند، در ادامه توانستند نه تنها در منطقه بلکه در سایر کشورها، مناصب و پست¬های بالایی را کسب کنند. اکثر جامعه¬ی داغستان در آن دوره، راضی و همراه با این نوع سیستم تعلیمات بودند.
در ابتدای قرن بیستم تعلیمات اسلامی مشخصا دچار ضعف شد. ( وبسایت رسمی ریاست جمهور فدراسیون روسیه – قفقاز و تعلیمات دینی اسلامی )جامعه خواهان تغییر یا اصلاح این سیستم ناکارامد تحصیلی شد. (دیگایف، ص 16) در این زمان بود که ایده¬ی جدید گرایان (جدیدیزم) نتوانست فضا را با خود همراه سازد. پس از خاتمه¬ی حکومت شوراها، سیستم آموزش اسلامی (در قرن بیستم) اقبال خودنمایی پیدا کرد. (شیوچنکا و تیکوشوا، ص 16) اما پیاده سازی این نظام آموزشی با مشکلاتی خاص همراه بود. سیستم می¬خواست همان تعلیمات آموزشی را استفاده کند که در ابتدای قرن 20 مورد استفاده بود. اما متاسفانه، نتوانست نفوذ خود را در بین سیستم حفظ کند، زیرا روش های سنتی قدیمی که عامل عقب ماندگی جامعه بود، برطرف نشده بود. (مرکز مبارزه با افراطی گرایی دینی، قازان، سال 2014 ، ص 3) حتی دانشگاه¬های اسلامی که در دهه¬ی 90میلادی ایجاد شدند در سطح مدارس ابتدایی بودند. تحرکات سلفی گری وهابی های داغستان، مشکل اصلی  در منطقه¬ی داغستان بود که مردم با آن دست و پنجه نرم می¬کردند. آنها سیستم تعلیمات دینی را به روش سلف برگزیدند. این نگرش باعث محدود ساختن آنها شد. ایجاد منطقه¬ی اسلامی (قفقاز) سریعا به عنوان تهدید امنیتی منطقه قلمداد گشت. (وبسایت رسمی ریاست جمهور فدراسیون روسیه – قفقاز و تعلیمات دینی اسلامی)  این بهانه¬ای شد تا حکومت مرکزی  به طور مسلحانه وارد عرصه¬ی دین ستیزی شود. تمامی مؤسسات خارجی آموزشی دینی، در واقع با هدف بهره برداری از سناریوی ایجاد حکومت امارات قفقاز اسلامی، بر روی پتانسیل مردم این منطقه¬ی کوه نشین سرمایه گذاری شدند. این عامل خود به خود، باعث تخریب فکری و فرهنگی جامعه و به تبع آن، باعث مغفول ماندن آن سیستم (آموزشی) شد.

اداره روحانیت مسلمانان قفقاز
اداره¬ی مسلمانان قفقازیک سازمان دینی و مذهبی در منطقه¬ی قفقاز است که وظیفه¬ی حمایت و سازماندهی کلیه مسلمانان (شیعه و سنی) منطقه قفقاز جنوبی و شمالی را برعهده دارد. مرکزیت این اداره، در باکو قرار دارد، اما در گرجستان، روسیه و مناطق خود مختاری چون چچن، داغستان، قره چای، اینگوشیا، کاربادینو و بالکاریا هم نمایندگی هایی دارد. رئیس این نهاد هر پنج سال یک‌بار انتخاب می‌شود، رئیس کنونی اداره¬ الله شکورپاشازاده است که از 1980 میلادی این مسئولیت را برعهده دارد.  (Глава Управления мусульман Кавказа отмечает 60-летний юбилей, Агентство Международной информации TREND (26 августа 2009).) وی زاده شهر لنکران جمهوری آذربایجان است و تحصیلات خود را در شهر بخارای ازبکستان به پایان رساند. (Русская линия / Новости / На воре и шапка горит ) 
وی بالاترین مقام قانونی دینی که وظیفه سازماندهی، حمایت و فتوا دادن به کلیه مسلمانان شیعه و سنی کشورهای قفقاز شامل قفقاز جنوبی، قفقاز شمالی، روسیه، گرجستان و مناطق خودمختار روسیه نظیر چچن، داغستان، قره‌چای و چرکس، کاباردینو- بالکاریا، آدیغیه، اینگوشتیا می‌باشد.
مرکز اداره¬ی روحانیت قفقاز، توسط روس¬ها و با هدف کنترل گرایش‌های دینی مسلمانان و دولتی و حکومتی کردن دین اسلام به وجود آمد. با این حال این تشکل هر گاه می‌توانست رفتارهایی مستقل و مبتنی بر احیاگری دینی از خود بروز می‌داد. این تشکل، مؤسسه هایی را در سرتاسر قفقاز به خود اختصاص داده است. بسیاری بر این باورند که رئیس این اداره فردی وابسته به روسیه و حتی عضو اداره اطلاعات و امنیت این کشور- ک. گ. ب می¬باشد. با وجود این مخالفتها با شیخ الاسلام پاشازاده، برخی از سیاستمداران آذری وی را عامل ثبات و امنیت در جمهوری آذربایجان می¬دانند. 
این اداره در سال‌های ابتدایی بعد از استقلال کشور فعالیت‌های دینی خود را گسترش داد و روزنامه سلام را منتشر کرد که بعد از اندک زمانی انتشار آن متوقف شد. «به موجب سنت رایج، شیخ الاسلام شیعه و معاون مفتی وی سنی است».( عبدالوهاب، به نقل از www.azararan.ir/fa تاریخ دسترسی 25 اردیبهشت 1394 شمسی) بر اساس اساسنامه¬ی اداره‌ی دینی مسلمانان قفقاز شیخ الاسلام از طرف اعضای شورای قاضیان که نمایندگان گروه های دینی هستند انتخاب می¬گردد. اداره‌ی دینی از نظر مالی مستقل از دولت است. قسمت اعظم درآمد آن از صندق نذورات مساجد و زیارتگاه ها تامین می¬گردد. بخش های مختلف  و کمک های مؤسسات خیریه نیز، این اداره‌¬ی دینی را تامین مالی می‌کند. هیئت تفتیش اداره‌ی دینی، بر هزینه و مخارج کارکنان مساجد و نهادهای دینی، نظارت می کند(نظامنامه‌ اداره‌ی روحانی مسلمانان قفقاز، ماده‌ی 7). همه¬ی کارکنان مساجد، پیرها و زیارتگاه ها (امام و روحانیون) وابسته به اداره¬ی دینی هستند و مسئول برگزاری عبادات و مراسم می باشند. مراسمی مانند نکاح، طلاق، نام گذاری و هم چنین مراسم دفن و کفن توسط قاضیان، آخوندها و امامان به جا آورده می‌شود (ماده‌ 10ـ9 نظامنامه). همچنین اداره‌ دینی مسئول آموزش و تعلیمات دینی است. گشایش مدارس دینی، دوره¬های آموزش قرآن مجید و نهادهای آموزش عالی دین و اعزام دانشجویان مستعد به دانشگاه-های مختلف کشورهای اسلامی، در حیطه‌ کاری این نهاد است.

ارجاعات:
1.   محمد موحدی معروف به فاضل لنکرانی، از مراجع تقلید شیعه بود. پدرش شیخ فاضل لنکرانی اهل شهر لنکران در جمهوری آذربایجان کنونی بود. شاید بهمین دلیل باشد، که بین شیعیان آذری در روسیه و آذربایجان شهرت دارند.
2.   سید علی خامنه‌ای از مراجع تقلید شیعیان و سومین رئیس‌ جمهور ایران از سال ۱۳۶۰ تا ۱۳۶۸ بود. او طبق قانون رئیس حکومت، فرمانده کل نیروهای مسلح، و برترین مقام کشور رهبر کنونی و دومین ولی فقیه در جمهوری اسلامی ایران است.
3.   لازم به ذکر است که این منصب تنها بین سادات حسینی و شیعیان ناب توسط شاهان اسماعیلی، انتصاب می شدند.
4.   اینجا صرفا برخی از نکاتی که در بعد اقتصادی نقش کلیدی داشتند را برمی شماریم.

 
منابع و مآخذ
1)    امری شیخ سعیدف، "گسترش اسلام در داغستان"، مخچقلعه، داگوچپدگیز، سال 1990.
2)    امیر صدرالدین ابراهیم امینی هروی، فتوحات شاهی، محقق و مصحح:محمد رضا نصیری، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، 1383.
3)    تاشتان عبدالوهاب، تحولات اجتماعی ـ فرهنگی در آذربایجان،دین و احیای دینی، ترجمة : جلیل یعقوب زاده‌ی فرد،‌به نقل از www.azararan.ir/fa تاریخ دسترسی 25 اردیبهشت 1394 شمسی.
4)    تیمور آیتبیروف،" گسترش اسلام در داغستان" خاطرات یادداشتها، سال 1988، شماره 15
5)    تیمور مناف اوغلی، چهل سند فارسی از جمهوری آذربایجان، ترجمه پرویز زارع شاهمرسی، تهران: مرکز اسناد و تاریخ دیپلماسی، سال 1386.
6)    جعفریان، رسول، اطلس شیعه، تهران‬: سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، ‏‫‏‏۱۳۸۷‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬
7)    دهخدا، علی اکبر، لغت‌نامه ی دهخدا ، ت‍ه‍ران‌: دان‍ش‍گ‍اه‌ ت‍ه‍ران‌، م‍وس‍س‍ه‌ انتشارات و چاپ: روزنه‏‫،۱۳۷۷‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬
8)    الشهرستانی، محمدبن عبدالکریم، الملل والنحل: ناشر: دارالمعرفة ـ بیروت، بیتا.
9)    شیوچنکا کیریل ، تاریخ و تمدن اسلامی در قفقاز شمالی،تهران، ارسطو،1389
10)    طبری، محمد بن جریر. تاریخ طبری (تاریخ الرسل و الملوک). ترجمهٔ ابوالقاسم پاینده. انتشارات بنیاد فرهنگ ایران، ۱۳۵۲، چاپ دوم انتشارات اساطیر، ۱۳۶۵
11)    طبری، تاریخ طبری، چاپ دارالمعارف مصر.
12)    عبد الحسین نوائی، اسناد و مکاتبات تاریخی از امیرتیمور تا شاه اسماعیل، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، بی تا
13)    قاسم غنی، بحث در آثار و افکار و احوال حافظ، تهران: مطبعه بانک ملی ایران‏‫، ۱۳۲۱‬‬‬‬‬‬‬
14)    قلی یف، علی اوسط ، تاریخ آذربایجان - ‫از پیدایی انسان تا رسایی فئودالیسم‬،  تبریز، انتشارات یاران، 1388.‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬‬
15)    مرکز مبارزه با افراطی گرائی دینی، قازان، سال 2014.
16)    مصلایی، علی اکبر، نقدی بر مثنوی،بی جا، نشر انصاریان، سال1382.
17)    مفتون حسین اف، پایان نامه ارشد، گسترش تشیع در قفقاز در عصر صفویه، تابستان 1392.
18)    مولوتاف روفات رخماتولایویچ، کتاب "اسلام" مخچقلعه، داگوچپدگیز، 1860
19)    واسیلی بارتالد، "غایه های تاریخی ایران"؛ چاپ تاشکند سال 1926.
20)    ولادیمر دیگایف، رینات ابراگیمف. قفقاز شمالی،نتایج بعد از فروپاشی شوروی چگونه مدیر در جریان است، سال 2006.
21)    شیخ سعیدف امری، اسلام در قرون وسطی داغستان" مخچقلعه، داگوچپدگیز 1969
22)    معین، محمد، فرهنگ لغت معین، تهران، انتشارات امیر کبیر،سال 1350
منابع روسی و لاتین 
1)    Русская линия / Новости / На воре и шапка горит
2)    Глава Управления мусульман Кавказа отмечает 60-летний юбилей, Агентство Международной информации TREND (26 августа 2009).
3)    Дербенту 5000 лет  - 1989 г. Москва.
4)    The Peoples of Dagestan. Lakia.net. Retrieved 15 September 2006 (in Russian)
5)    Абу Мухаммад Ахмад Ибн А’сам ал-Куфи. Книга завоеваний
6)    2012 Survey Maps. "Ogonek", № 34 (5243), 27/08/2012. Retrieved 24-09-2012.
وب سایت‌ها
1.    http://lawru.info/base89/part7/d89ru7364.htm

منبع مقاله: دوفصل‌نامه علمی - تخصصی مطالعات تاریخی ‌امت‌اسلامی، س2، ش4، پائیز و زمستان 1395، صفحات 60 تا 78